Demografik Yapi

2004 yılı tahminlerine göre Azerbaycan’ın nüfusu 8,3 milyondur. 1959–70 yılları arasında %2 olan yıllık nüfus artış oranı 2000–2003 döneminde %0,8 olarak belirlenmiştir. Nüfus artış hızındaki bu düşüşün sebepleri, doğum oranının 1990’da 1,000 kişi başına 26,3 iken 2003’te 14’e düşmesi ve 1990’lardaki göçtür. Ölüm oranı ise 1990’dan günümüze sabit kalmıştır. Nüfusun %26,4’ünü 0–14 yaş grubu, %65,7’sini 15–64 yaş grubu, %7,8’ini de 65 yaş ve üzeri oluşturmaktadır. Nüfusun %97’si okuma yazma bilmektedir. Nüfusun çoğunluğunu Şii Müslümanlar oluşturmaktadır. Sünni Müslümanların oranı %30’dur.

2003 yılı rakamlarına göre nüfusun %51,5’i şehirlerde yaşamaktadır. 1989’daki oranın %53,9 olduğu göz önünde bulundurulursa, şehirleşmenin tersine bir hareketin söz konusu olduğu söylenebilir. Genellikle şehir ve kasabalarda yaşayan etnik azınlıkların göçü sürmüştür. Bunun yanısıra, Azerilerin yarısının yaşadığı kırsal kesimdeki nüfus artışı daha yüksektir.

Nüfusun %91’ini Azerilerin (Azerbaycan Türklerinin) oluşturduğu ülkenin en önemli özelliklerinden biri, pek çok etnik grubu bünyesinde barındırıyor olmasıdır. Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği’nin nüfus ve göç politikaları sonucunda Azerbaycan’a yerleşen Ruslar, ülkedeki (Lezgilerden sonra) ikinci büyük azınlık grubunu oluşturmaktadır. 1939 yılı Rusların Azerbaycan’da en yüksek oranda bulunduğu yıldır. 1939 yılında Rusların toplam nüfus içindeki oranı %16,5’tir. 1989 son Sovyet nüfus sayımına bakıldığında Rusların oranının %5,6’ya düştüğü görülmektedir. Bu düşme temayülü diğer eski Sovyetler Birliği ülkelerinde yaşananlarla paralel özellikler taşımaktadır. Rusların Azerbaycan’dan ve diğer eski Sovyet ülkelerinden Rusya’ya göç hızı son 20–30 yılda artış göstermiştir. Bunun en önemli nedenlerinden biri, özellikle bağımsızlıklarını kazandıktan sonra bu ülkelerde yaşanan çatışmalar ve savaşlardır (Azerbaycan-Ermenistan arasındaki Dağlık Karabağ Sorunu, Gürcistan’ın Abhazya sorunu, Tacikistan iç savaşı vs.). Bir başka nedense, bu ülkelerde yaşayan Rusların, Sovyetler Birliği döneminde sosyo-ekonomik alanda elde ettikleri üstünlükleri yavaş yavaş kaybetme trendine girmiş olmalarıdır. Tüm bu nedenlerden dolayı 1999 yılında yapılan sayımlara göre Rus nüfusun oranı %1,8’e düşmüştür. Rusların doğum oranı yaşadıkları ülkelerin yerli halkının doğum oranından her zaman daha düşük olmuştur. Azerbaycan’daki yerli Rusların büyük çoğunluğu başkent Bakü’de ve ayrıca Gence, Sumyagıt, Mingeçevir ve diğer kentlerde yaşamaktadırlar. Azerbaycan’daki yerli Ruslar, Azerbaycan ile BDT (Bağımsız Devletler Topluluğu) arasındaki ilişkilerin geliştirilmesini, Rusça’nın Azerbaycan Türkçesi ile aynı statüye sahip olmasını ve çifte vatandaşlığa sahip olmayı talep etmektedirler.

Azerbaycan’da yer alan bir başka etnik grup, Azerbaycan kimliğinin ortaya çıkmasında da önemli etkileri bulunan Ermenilerdir. Ermenilerin ülkedeki nüfusları da Ruslarınkiyle aynı nedenlere bağlı olarak azalma eğilimindedir. 1970’li yıların başından itibaren Ermenilerin nüfus içindeki oranı %12’den %8’e kadar azalmıştır. Öte yandan Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği dönemlerinde güvenlik ve emniyet işlerinde işe alınmada Ermenilere her zaman Azerilerden daha ayrıcalıklı davranılmıştır. Bu nedenle Azerbaycan’daki öteki tanımlamasında Ermeniler en ön sırayı almaktadırlar. Bağımsızlıktan sonra yaşanan Dağlık-Karabağ sorunu, Azeri-Ermeni ilişkilerine büyük zarar vermiştir. Sorun başlamadan önce Ermenilerin yaşadığı Dağlık Karabağ’ın sosyal ve ekonomik gelişmişlik düzeyi çok daha yüksekken ve Ermeniler kendi kiliselerine, okullarına, üniversitelerine, gazete ve diğer yayınlarına sahipken, sorun başladıktan sonra iki grup arasındaki etnik ilişkilerin gerginleşmesi neticesinde Ermenilerin yaşadığı Sumyagıt, Bakü ve Gence’de Ermenilere karşı tepkiler artmış ve Ermenilerin büyük bölümü Azerbaycan’ı terketmek zorunda kalmışlardır. Bugün Azerbaycan’da yaşayan 110–120 bin Ermeni, Dağlık Karabağ ve Bakü’de yoğunlaşmış durumdadırlar.

Eski Alban kabilelerinden olan Utilere dayanan Udinler, Azerbaycan’daki bir diğer azınlık grubunu oluşturmaktadır. Hıristiyan olan bu grup Ermeni Grigoryan mezhebine bağlıdır. Sayıları 6.000 civarında olan Udinlerin tamamına yakını Gabele ilçesinin Hic köyünde yaşamaktadır. Kullandıkları dil Udince, Lezgice’ye yakın bir dildir.

Ingiloyçlar, Azerbaycan’ın kuzeybatısında Balaken, Zaga-tala ve Gaks ilçelerine bağlı köylerde yaşamaktadırlar. İngi-loyçlar, Alban kabilelerinin günümüzdeki temsilcileri olarak kabul edilmektedirler. Sovyetler Birliği döneminde Müslüman İngiloyçlar kendilerini Azerbaycanlı, Hıristiyan olanlar ise Gürcü olarak tanımladıkları için bu dönemde böyle bir etnik grubun adı kayıtlarda geçmemektedir. Gürcüler doğu lehçelerinden biri ile konuşmaktadırlar.

Azerbaycan’ın kuzeydoğusunda yaşayan Dağıstanlı etnik gruplar, Müslüman olmaları nedeniyle Azerbaycan Türklerine kültürel olarak en yakın topluluklardandır. Lezgiler, Avarlar ve Tsahurlar kuzeyde birlikte yaşadıkları Azerbaycan Türkleri ile birlikte Sünni İslam’ın ülkedeki temsilcisidirler. Bu gruplar Azerbaycan Türkçesi’ni çok iyi konuşmaktadırlar. Nüfusa oranları %0,4 ile %1 arasında değişmektedir. Lezgilerin büyük çoğunluğu Kusar bölgesinin yanı sıra, Haçmaz, Kuba ve Gebele’de yaşamaktadırlar. 1999 sayımına göre nüfusa oranları %2,2’dir. Azerbaycan okullarında Lezgice de okutulmaktadır. Kendi radyo ve gazetelerine de sahip olan Lezgiler bütün partilerde Azerilerden sonra etkin olarak temsil edilen ikinci grubu oluşturmaktadırlar. Balaken ve Zagatala bölgelerinde yaşayan Avarlar, bir diğer Dağıstanlı gruptur. Avarca’nın Azeri diline yakın olması, Azeri kültürünün Avarlar arasında yaygınlaşmasına neden olmuştur. Parlamentoda Avar milletvekilleri yer almaktadır. Azerbaycan’ın kuzeydoğusundaki dağ köylerinde yaşayan Kanalıklar, Krızlar ve Buduglardan oluşan Şah dağlılar Azericeyi çok iyi kullanan bir başka azınlık grubudur.

Azerbaycan’ın güneyinde yoğunlaşmış olan etnik gruplar İran dilini kullanan etnoslar olarak tanımlanabilir. Talışlar, Tatlar ve Kürtlerin içinde bulunduğu İran dilini kullanan ve çoğu Şiilerden oluşan etnoslar ülkenin tarihinde, ekonomik ve kültürel hayatında etkin rol oynamışlardır. Ağırlıklı olarak Lenkeran, Astara, Masallı ve Lerik bölgelerinde yaşamaktadırlar. Talışların toplam nüfusa oranı %1’dir. Talış-ların yoğun olarak yaşadığı yerlerde Talışça dersleri verilmektedir. Fakat Talışların tamamı Azerbaycan Türkçesi’ni çok iyi bir biçimde konuşabilmektedir. Talış Sedo isminde bir gazeteleri vardır. Bağımsızlığın ilan edildiği ilk yıllarda güçlü Türk milliyetçiliği nedeniyle bölgede gerginlikler yaşanmaya başlamış, bunun akabinde Talış Halk Partisi kurulmuş fakat adı daha sonra Halkların Eşitliği Partisi olarak değiştirilmiştir. Azerbaycan Savunma Bakanlığı’nın bölge komutanlarından Albay Aliikram Hümbetov, Ağustos 1993’te bölgede “Talış Mugan Cumhuriyeti’ni ilan etmiş ve isyan başlatmıştır. Fakat devlet güçleriyle girdiği ilk çarpışmada yakalanmış ve hapse atılmıştır. Bir başka Şii grup olan Kürtler; Laçin, Kelbecer ve Nahçivan Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadırlar. 1994–95 yılları arasında Ermenistan’ın, işgal altındaki Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’dan ayıran Kelbecer, Laçin, Zengilan ve Gubatlı bölgelerinde Kürt muhtariyeti adı altında kendi kontrolü altında tampon bölge oluşturmaya kalkışması Azerbaycan otoritelerini Kürt meselesi konusunda hassas olmaya zorlamıştır. Güneyde yaşayan bir başka grup olarak yukarıda adı geçen Tatların bir bölümü Müslüman, bir bölümü de Hıristiyan’dır ve Ermeni Grigoryan kilisesine mensupturlar. Bu durum, onların Ermenileşmesine yol açmıştır.

Azerbaycan’da yaşayan Yahudiler önemli bir grup olarak nitelendirilebilir. Zira Azerbaycan’ın kültür, ilim ve eğitim hayatında önemli bir yere sahiptirler. Son 20–30 yıl içerisinde İsrail ve Batı ülkelerine göç etmelerine bağlı olarak sayıları bir hayli azalmıştır. Nüfusa oranları %0,4 dolayındadır. Avrupa kökenli Yahudiler çoğunlukla Rusça konuşurken, dağlı Yahudiler Azerice konuşmaktadırlar.

Azerbaycan’daki etnik gruplar içerisinde Kırım’dan, Kazan’dan Nagay’dan ve Astrahan’dan gelen Tatarları da saymak gerekmektedir. 1999 sayımına göre sayıları 28 bin olan Tatarlar, genellikle şehirlerde yaşamaktadırlar. Milli benliklerini koruma konusunda önde gelen gruplardandır.

Bugün Azerbaycan’ın etnik dağılımı, 20. yüzyılın başında olduğundan çok farklıdır. Ülke, nispeten daha homojen bir yapı arz etmektedir. Zira Azerilerin nüfusa oranı 1926’da %62,1 iken, bu oran günümüzde %91’dir.